Στους Πατέρες της Εκκλησίας ο αριθμός «Επτά» που αναφέρεται στα Μυστήρια είναι άγνωστος. Θεωρούν κάθε μορφή ιεροπραξίας που γίνεται από τους Λειτουργούς για αγιασμό και σωτηρία των πιστών σαν Μυστήριο. «Κάθε ιερή πράξη και τελετουργία στην Εκκλησία είναι ένα μυστήριό Της, κάθε μυστήριόν Της είναι μεγάλο όπως το ίδιο το μυστήριο της Εκκλησίας. Κάθε μυστηριακή πράξη στον θεανθρώπινο Οργανισμό της Εκκλησίας ευρίσκεται σε οργανική και ζωτική σχέση με το κεντρικό Μυστήριο της Εκκλησίας την Θ. Ευχαριστία, Αυτόν δηλαδή τον θεάνθρωπο Χριστόν», γράφει ο Άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς.
Ο αγιασμός των Θεοφανείων ή Μεγάλος Αγιασμός, είναι μια πράξη της Εκκλησίας, αλλά το θαύμα που τελείται με αυτή είναι τεράστιο, όσο και η Εκκλησία. Το θαύμα αυτό, επισκέπτεται τώρα και 2020 χρόνια εκατομμύρια ψυχών των ορθοδόξων χριστιανών, τις καθαρίζει, τις αγιάζει και τους χαρίζει την υγεία και την αθανασία. Γύρω από το θέμα του Μ. Αγιασμού επικρατεί πολλή σύγχυση στο λαό μας. Οι χριστιανοί ρωτούν. «Πίνεται ο αγιασμός της παραμονής των Θεοφανείων; Μπορούμε να έχουμε το Μ. Αγιασμό στο σπίτι μας και να τον χρησιμοποιούμε;». Πολλοί δίνουν αβασάνιστα μια πρόχειρη απάντηση με αποτέλεσμα να δημιουργείται η σύγχυση. Η Ακολουθία του Αγιασμού των υδάτων την ημέρα των Θεοφανείων είναι μια παλιά ιερή συνήθεια της Εκκλησίας μας. Ευχές για τον αγιασμό του νερού βρίσκουμε σε αρχαιότερα κείμενα όπως οι Απ. Διαταγές, Απ. Παράδοση του Ιππόλυτου και στο Ευχολόγιο του Σεραπίωνα, Επισκόπου Θμούεως. Παραδείγματα χρήσεως αγιασμένου νερού βρίσκουμε στη «Φιλόθεο Ιστορία» και στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» του Θεοδώρητου. Τα σημερινά Εκκλ. βιβλία (Μηναία – Ευχολόγια) συνθέτη των Ευχών της Ακολουθίας του Μ. ‘Αγιασμού θεωρούν τον Άγ. Σωφρόνιο Πατριάρχη Ιεροσολύμων. Ο Άγ Σωφρόνιος θεωρείται ως ο «διακοσμητής της Ι. Ακολουθίας, προσθέσας εν αρχή αυτής τα εισαγωγικά τροπάρια».
Συνθέτης είναι ο Πρόκλος Πατριάρχης Κων/πόλεως. Τα χειρόγραφα δε μας διασώζουν ότι η βασική ευχή του αγιασμού του νερού, «Μέγας ει, Κύριε…» ανήκει στο Μ. Βασίλειο. Η ακολουθία του Μ. Αγιασμού τελείται κατά την σημερινή τάξη 2 φορές, την παραμονή της εορτής των Θεοφανείων μετά το τέλος της Θ. Λειτουργίας και την ημέρα των Θεοφανείων. Και στις δύο περιπτώσεις τελείται η ίδια ακριβώς ακολουθία με μόνη την διαφορά ότι ο «πρόλογος της μεγάλης καθαγιαστικής ευχής δηλ. από το «Τριάς Υπερούσιε…» μέχρι το «συνεχόμενος φόβω εν κατανύξει βοώ σοι» διαβάζεται μόνο την ημέρα των Θεοφανείων. Ο Αγιασμός, λοιπόν, της Παραμονής και της ημέρας των Θεοφανείων είναι ακριβώς ο ίδιος, ο «Μέγας Αγιασμός» και στις δύο περιπτώσεις.
Γιατί όμως τελείται δύο φορές ο ίδιος Μεγάλος Αγιασμός;
Για λόγους πρακτικούς. Για να εξυπηρετούνται οι πιστοί. Η διπλή τέλεση άρχισε από τον 5ο αιώνα. Στην αρχή ο Μεγάλος Αγιασμός γινόταν κατά την παννυχίδα της εορτής των Θεοφανείων αμέσως μετά την ακολουθία του Όρθρου, σε ανάμνηση του βαπτίσματος του Κυρίου. Μετά την ακολουθία του Όρθρου οι πιστοί αντλούσαν αγιασμένο νερό, έπιναν και ραντίζονταν και στη συνέχεια βαπτίζονταν σ’ αυτό οι κατηχούμενοι. Στην ουσία ο Μέγας Αγιασμός είναι η ευλογία του νερού του βαπτίσματος. Στη Θ. Λειτουργία της Δεσποτικής Εορτής που ακολουθούσε μετά τον Όρθρο παρευρίσκονταν και οι νεοφώτιστοι γι’ αυτό και μέχρι σήμερα ψάλλεται το «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε…». Ο Πατριάρχης Αντιόχειας Πέτρος Γναφεύς (465 – 475) όρισε να τελείται ο Αγιασμός και την παραμονή των Θεοφανείων «εν τη εσπέρα». Η σημερινή λοιπόν Θ. Λειτουργία και Μεγάλος Αγιασμός της Παραμονής των Θεοφανείων έχει τη θέση τις άλλοτε βραδινής Θ. Λειτουργίας.
Πίνεται ο Αγιασμός αυτός της Παραμονής των Θεοφανείων;
Και βέβαια πίνεται. Αφού με τον Αγιασμό αυτόν ο ιερέας ραντίζει όλους τους χώρους και τους εξαγιάζει, δεν επιτρέπεται να τον πιούμε; Η ίδια η ακολουθία του Αγιασμού μας λέει ότι πρέπει να τον πίνουμε. Αν προσέξουμε καλά τις δεήσεις και τις ευχές της ακολουθίας θα το δούμε σε πολλά σημεία. Η ακολουθία του αγιασμού προϋποθέτει ότι θα πιουν οι χριστιανοί τον αγιασμό και ο ιερέας εύχεται να τους αποβεί προς αγιασμό, προς ευλογία, προς ψυχική και σωματική υγεία. «Δός πᾶσι τοῖς τε ἁπτομένοις, τοῖς τε χριομένοις, τοῖς τε μεταλαμβάνουσιν, τόν ἁγιασμόν, τήν εὐλογίαν, τήν κάθαρσιν, τήν ὑγείαν». (Δώσε σε όλους όσους αγγίζουν, αλείφονται και πίνουν τον αγιασμό, την ευλογία, τον καθαρισμό και την υγεία).
Δεν πρέπει όμως να νηστεύουμε την προηγουμένη μέρα;
Όχι! Πολλοί, ακόμη και Κληρικοί, νομίζουν ότι την Παραμονή των Θεοφανείων νηστεύουμε για να πιούμε τον αγιασμό την άλλη μέρα. Αυτό δεν είναι σωστό. Η νηστεία της παραμονής γίνεται για την γιορτή των Θεοφανείων και όχι για τον αγιασμό. Έτσι κι αν ένας χριστιανός δεν θα πιει αγιασμό γιατί π.χ. δεν έχει το χωριό του παπά ή για άλλο λόγο, οφείλει να νηστέψει την παραμονή των Θεοφανείων για την γιορτή της Βαπτίσεως του Κυρίου. Ο μακαριστός καθηγητής της Λειτουργικής I. Φουντούλης σημειώνει «Η νηστεία της παραμονής των Θεοφανείων κακώς θεωρείται ότι έχει σχέση με την μετάληψη του μεγάλου Αγιασμού. Κατά παλαιό έθος της Εκκλησίας, των μεγάλων εορτών προηγείτο προετοιμασία, η οποία εκτός των άλλων περιελάμβανε και νηστεία. Τα Θεοφάνεια δεν είχαν τη δυνατότητα να αναπτύξουν νηστεία, αν και τα προεόρτιά των αρχίζουν από την 2αν Ιανουαρίου, γιατί το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων αποτελεί εορταστική περίοδο καταλύσεως εις πάντα. Εξ άλλου η νηστεία των Χριστουγέννων είναι προπαρασκευαστική και για τα Θεοφάνεια, εφ’ όσον οι εορτές αυτές παλαιότερα αποτελούσαν μια ενιαία εορτή, που εωρτάζετο την 6ην Ιανουαρίου. Μόνο, λοιπόν, η παραμονή των Θεοφανείων έμεινε στην Εκκλησία μας ως ημέρα νηστείας, ξηροφαγίας…
Η νηστεία όμως, κατά τους Ι. Κανόνες , απαγορεύεται τα Σάββατα και τις Κυριακές . Αν κατ’ αυτάς τας ημέρας συμπέσει η παραμονή των Θεοφανείων, καταλύεται η νηστεία, όχι βέβαια «εις πάντα», αλλά έχουμε κατάλυση «οίνου και ελαίου». Αν παραδεχτούμε ότι για να πιούμε το μεγάλο Αγιασμό πρέπει να νηστέψουμε τότε κανείς δεν πρέπει να πίνει από τον αγιασμό της παραμονής των Θεοφανείων γιατί η προηγουμένη ημέρα, η 4η Ιανουάριου, είναι καταλύσιμη. Επομένως ή δεν θα έπρεπε να τελείται ο αγιασμός κατά την παραμονή ή αν ετελείτο δεν θα έπρεπε να κοινωνούν απ’ αυτόν οι πιστοί. Το δεύτερο αποκλείεται γιατί όλες οι ιερές ακολουθίες γίνονται για να μετάσχουν οι πιστοί στις πνευματικές δωρεές μη την μετάληψη των αγιαζομένων ειδών.
Η νηστεία, λοιπόν, της παραμονής των Θεοφανείων δεν έχει καμιά σχέση μη τον Μ. Αγιασμό και μπορούμε να πιούμε τον Αγιασμό της Παραμονής της Εορτής χωρίς να έχουμε νηστέψει την προηγούμενη μέρα.
Τον Μεγάλο Αγιασμό τον φυλάμε στα σπίτια μας;
Βεβαιότατα. Οι πιστοί από πολύ παλιά, τηρώντας την Ι. Παράδοση, παίρνουν το Μεγάλο Αγιασμό των Θεοφανείων ή της παραμονής και τον φυλάνε στα σπίτια τους.
Ο Ι. Χρυσόστομος αναφέρει στο λόγο του «Εις το Άγιον Βάπτισμα» (P.G. 49,366) για τους χριστιανούς της εποχής του ότι είχαν τη συνήθεια να αντλούν από το αγιασμένο νερό και να το διατηρούν στα σπίτια τους ένα και δύο και τρία ακόμα χρόνια. Μάλιστα ο άγιος Πατέρας θαυμάζει ότι το αγιασμένο νερό δεν φθείρεται, δεν σαπίζει, αν και παραμένει πολύ διάστημα κλεισμένο, αλλά είναι καθαρό και υγιεινό.
Σκοπός που διατηρείται ο Μεγάλος Αγιασμός στα σπίτια είναι να πίνουν οι πιστοί ή να χρίονται και να αγιάζονται αν έχουν κάποια ψυχική ή σωματική αρρώστια. Και μπορούν βέβαια έτσι να κάνουν σε ανάλογη περίσταση με μεγάλη πάντοτε ευλάβεια προς τον Μεγάλο Αγιασμό.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε και να τονίσουμε ότι μετά την ημέρα των Θεοφανείων, πρέπει να προσέχουμε να μη χυθεί σε ενδεχόμενη χρήση του ούτε σταγόνα από τον μεγάλο αγιασμό.
Σε χειρόγραφο της Μονής Σινά του ΙΣΤ’ αι. γράφεται το εξής: «Μετά την Θ. Λειτουργίαν τῆς αὕριον (των Αγίων Θεοφανείων) οὑ ρίπτεται ἁγίασμα τό σύνολον, ἀλλά τιμᾶται καί προσέχεται καί δεύτερον τῆς Ἁγίας Κοινωνίας θεωρεῖται» δηλ. μετά την λειτουργία των Αγίων Θεοφανείων δεν χύνεται καθόλου μεγάλος αγιασμός αλλά τον τιμούμε και τον προσέχουμε και τον θεωρούμε ότι μετά την Θεία Κοινωνία έχει την δεύτερη θέση. Από αυτή τη θέση που πήρε ο Μέγας Αγιασμός δημιουργήθηκε μια παρανόηση σε πολλούς χριστιανούς: Ότι είτε κοινωνήσουν το Σώμα και το Αίμα του Χριστού είτε πιουν Μεγάλο Αγιασμό το ίδιο είναι. Πολύ παλιά συνήθεια πάλι είναι ο Μεγάλος Αγιασμός να δίνεται στους Χριστιανούς εκείνους, που εμποδίζονται από τον πνευματικό να κοινωνήσουν τα Άχραντα Μυστήρια γιατί υπέπεσαν σε βαριά αμαρτήματα.
†ΑΡΧΙΜ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΚΑΤΡΑΜΑΔΟΥ