Τελευταία τείνει να επικρατήσει μια συνήθεια ισοπεδώσεως της Παραδόσεως μας και στο θέμα της τελέσεως των Μνημόσυνων στην Εκκλησία. Είθισται ορισμένοι από τούς πιστούς κατά τα μνημόσυνα των κεκοιμημένων τους να μην προσκομίζουν στο Ναό «κόλλυβα» αλλά αντί αυτών κουλουράκια, πίτες και διάφορα γλυκίσματα.
Αντί του Πρόσφορου να προσκομίζουν έτοιμα βιομηχανοποιημένα-φούρνου πρόσφορα. Αντί του προσφερομένου κόκκινου οίνου να προσκομίζουν λευκό οίνο.
Αντί της πατερικής φιλανθρωπίας να εμφανίζεται μια τάση επιδείξεως και δωρεάς προς Σωματεία και Ιδρύματα όχι πάντα με σκοπό την προβλεπόμενη χριστιανική βοήθεια προς τους ενδεείς.
Στην ίδια σειρά τείνουν να ξεχασθούν και πολλές άλλες ακόμα παραδοσιακές συνήθειες, όπως:
1)συνεχείς μνημονεύσεις των κεκοιμημένων κατά τις Θ. Λειτουργίες·
2) ψυχωφέλιμες επισκέψεις στα κοιμητήρια, αφ’ ενός μεν για τη φιλοσόφιση του Μυστηρίου του
θανάτου, και αφ’ ετέρου δε, για την κοινωνία μετά των κεκοιμημένων μας·
3) κατάθεση Προσφόρων καθ’ όλη τη διάρκεια του εκκλησιαστικού έτους ιδιαιτέρως δε κατά τα ψυχοσάββατα·
4) δωρεές και φιλανθρωπίες σε Εκκλησιαστικά Ιδρύματα και
5) κυρίως την τακτική τέλεση Θ. Λειτουργιών, Τρισαγίων και προσευχών.
Συνηθίζεται «το κόλλυβο» να ανατίθεται σε Γραφεία Τελετών και οι συγγενείς να εφησυχάζουν ότι έτσι εκτελούν το χρέος προς τον κεκοιμημένο. Οι Ι .Ναοί, όταν τελούνται μνημόσυνα τείνουν, αν δεν υπάρχουν συνετοί και αυστηροί Κληρικοί να μοιάζουν με ανθόκηπους. Υπάρχει μια συνήθεια να ωραιοποιείται ο θάνατος ή με οποιοδήποτε τρόπο να περνά απαρατήρητος από τους ζωντανούς ανθρώπους. Η συνήθεια αυτή των μεγάλων στολισμών πρέπει να περικοπεί και να επικρατήσει το πατερικό μέτρο.
Ειδικότερα, χρειάζεται μια επιστροφή στην παράδοση που συνίσταται στη γνώση των τελουμένων κατά τα Μνημόσυνα καθώς και στην ωφέλεια που πρέπει κι επιβάλλεται να κομίζουν πρωτίστως οι μεν κεκοιμημένοι μας από αυτά, δευτερευόντος δε και οι επιτελούντες αυτά.
Στα παραπάνω πρέπει να τονίσουμε και τη σημασία της συμμετοχής των συγγενών των κεκοιμημένων στη Θ. Ευχαριστία, η οποία συνδέεται άρρηκτα με το μυστήριο της μετανοίας- εξομολογήσεως. Δυστυχώς, συνηθίζεται σήμερα πολλοί από τους πιστούς μας όταν πρόκειται να τελέσουν το Μνημόσυνο συγγενών τους, να μην προσέρχονται από νωρίς στο Ι. Ναό, όπου τελείται το μνημόσυνο αλλά να παρίστανται την τελευταία στιγμή που θα διαβαστεί μόνο το δικό τους Μνημόσυνο.
Με αυτό τον τρόπο παραβλέπεται ένας βασικός παράγοντας που ορίζει ότι η τέλεση του Μνημοσύνου συνδέεται άρρηκτα με την προσφορά της αναιμάκτου Θ. Ευχαριστίας υπέρ αναπαύσεως των κεκοιμημένων.
Αυτό πάλι έχει σαν προϋπόθεση ότι το Μνημόσυνο πρέπει να συνδυάζεται με προσευχή και προετοιμασία, για την κοινωνία του Σώματος και του Αίματος του Χριστού, δηλαδή κοινωνία του Ποτηρίου μέσα στο όποιο συνευρίσκεται η αληθινή κοινωνία των ζώντων και των κεκοιμημένων εν ονόματι του εν Τριάδι Θεού μας.
Όταν λοιπόν έχουμε μνημόσυνο, οφείλουμε να βρισκόμαστε από νωρίς στο Ι, Ναό, να προσευχόμαστε υπέρ αναπαύσεως του καθ’ όλη τη διάρκεια του μυστηρίου της Θ. Ευχαριστίας και οπωσδήποτε να συμμετέχουμε σ’αυτό. Ακόμη και οι φίλοι και γενικότερα οι προσκεκλημένοι οφείλουν να καταθέσουν ως προσφορά την προσευχή τους, για την ανάπαυση του κεκοιμημένου αδελφού. Σήμερα συνηθίζουν πολλοί που δεν έχουν σχέση με την Εκκλησία και τη μυστηριακή και λατρευτική ζωή Της να παραμένουν και να περιμένουν έξω από το Ι. Ναό, μέχρι να φθάσει η ώρα να αρχίσει η ακολουθία του μνημόσυνου. Όταν δε αρχίσει το Μνημόσυνο τότε παρατηρείται ένας στιγμιαίος συνωστισμός, καμία φορά αδικαιολόγητα και από τους τακτικούς εκκλησιαζομένους ποιος θα πρωτοβρεθεί πιο κοντά στο τραπέζι με το κόλλυβο και ιδιαιτέρως πιο κοντά στα συγγενικά πρόσωπα του κεκοιμημένου, για να δείξει έτσι ότι είναι συνεπής σ’ αυτήν την εκδήλωση συμπαθείας, όπως είθισται τελευταίως να αποκαλείται δυστυχώς το Μνημόσυνο. Όμως το Μνημόσυνο έχει ως σκοπό τελέσεως του την προσφορά της προσευχής για την ανάπαυση του κεκοιμημένου. Εάν γίνεται μόνο ως μια εκδήλωση κοινωνικού χρέους, τότε καμιά ωφέλεια δεν αποκομίζει ο κεκοιμημένος για τον όποιο τελείται το Μνημόσυνο και φυσικά ούτε και οι συμμετέχοντες ωφελούνται από αυτό. Ένα ακόμη στοιχείο που πολλές φορές τείνει να γίνει συνήθεια εις βάρος της ωφελείας των Μνημοσύνων είναι και οι αναξίως προσερχόμενοι στα Άχραντα Μυστήρια. Πολλοί εκ των συγγενών συμμετέχουν στη Θ. Κοινωνία μόνο για το θεαθήναι -για τα «μάτια του κόσμου». Τη συνήθεια αυτή τη στηλιτεύουν όλοι οι Πατέρες της Εκκλησίας και υπάρχουν και Ι. Κανόνες που απαγορεύουν τη χωρίς προετοιμασία μας, ψυχική και σωματική, για Θ. Μετάληψη.
Η καθιέρωση από την Εκκλησία προσευχών υπέρ «μακαρίας μνήμης και αναπαύσεως των ψυχών» των εν Χριστώ κοιμηθέντων, εκ μέρους των ζώντων ακόμη αδελφών, οφείλεται σε δογματικούς λόγους, αλλά και λόγω κληρονομιάς προχριστιανικών θρησκευμάτων. Σχετικές τελετές συναντούμε και στους Ιουδαίους και στους εθνικούς, οι οποίες επέδρασαν εξωτερικώς, αλλά απέκτησαν νέο εν Χριστώ νόημα, ως μη αντιτιθέμενες στην ορθή Χριστιανική Πίστη. Πρόκειται για τα αρχαία «περίδειπνα», τα «νεκρικά δείπνα», τις μετέπειτα «μακαρίες» και τις «μνήμες», με τις οποίες συγγενείς και φίλοι εύχονται, «μακαρία η μνήμη αυτού». Οι Αποστολικές Διαταγές, τα αρχαία Δίπτυχα, οι επιτύμβιες επιγραφές και αρχαίοι συγγραφείς μαρτυρούν για προσευχές και ελεημοσύνες που βοηθούν τους νεκρούς, με τον Ι. Χρυσόστομο να διευκρινίζει· «και αμαρτωλός εάν τις απέλθει, πάλιν οι ελεημοσύναι τον ωφελούσιν». Όλα αυτά γίνονται σήμερα με τα «Μνημόσυνα». Με αυτά υποβάλουμε αίτηση χάριτος για τους κεκοιμημένους μας στον δίκαιο Κριτή, επειδή ο Θεός είναι φιλάνθρωπος και η τελική κρίση ακόμη δεν έγινε. Η διάκριση των Μνημόσυνων σε «τρίτα», «ένατα» κτλ είναι παλαιότατη και απαντά στις Αποστολικές Διαταγές. Τα «τριήμερα» που κάνουμε μετά το θάνατο του ανθρώπου μας, τελούνται κατά τον τύπο της Αγίας Τριάδας και δια τον τριημέρως εγερθέντα Χριστό, τον οποίο παρακαλούμε να αναπαύσει τον κοιμηθέντα μετά δικαίων. Τα «εννιάμερα» τελούνται επειδή στις εννέα ημέρες αρχίζει να διαλύεται ο κοιμηθείς «εις τα εξ ών συνετέθη» και παρακαλούμε το Θεό να τον συγκαταριθμήσει με τα εννέα τάγματα των Αγγέλων. Τα «σαραντάμερα ή τεσσαρακονθήμερα» τελούνται επειδή την τεσσαρακοστή ημέρα λαμβάνεται η απόφαση για τον κοιμηθέντα και απέρχεται όπου κρίνει ο φιλάνθρωπος Θεός ανάλογα με τη ζωή του. Εκτός αυτών των μνημόσυνων κάνουμε τα τρίμηνα, εξάμηνα, εννιάμηνα και τα ετήσια. Μπορούμε όμως και όποτε θέλουμε να κάνουμε κόλλυβα. «Τα καλύτερο από όλα τα μνημόσυνα που μπορούμε να κάνουμε για τους κεκοιμημένους μας είναι η προσεκτική ζωή μας, για να κόψουμε τα ελαττώματά μας… εκτός από τη δική μας ανακούφιση, έχει ως αποτέλεσμα και την ανακούφιση των κεκοιμημένων προπάππων όλης της γενεάς μας» (Γέροντας Παΐσιος, τόμος Δ΄σελ.279). Τα μνημόσυνα τελούνται κανονικά την ημέρα του Σαββάτου που είναι ημέρα των κεκοιμημένων, ενώ τις καθημερινές τελούνται τρισάγια. Τις Κυριακές, κανονικά, δεν τελούνται μνημόσυνα επειδή είναι ημέρα αναστάσεως.
Μνημόσυνα δεν τελούνται από το Σάββατο του Λαζάρου μέχρι την Κυριακή του Θωμά. Στη Μεγάλη Εβδομάδα πρέπει να δεσπόζει το Πάθος του Κυρίου και Αυτός μόνο να λατρεύεται, ενώ τη Διακαινίσιμη Εβδομάδα, περιορίζοντας τις πένθιμες σκέψεις μνημονεύουμε, «Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι» αποκλειστικώς και μόνο του Χριστού, που κατήργησε το θάνατο και τη θνητότητά μας. Επίσης δεν τελούνται μνημόσυνα στις Δεσποτικές και στις Θεομητορικές εορτές. Οι Πατέρες φιλανθρώπως κινούμενοι θέσπισαν δυο μνημόσυνα ετησίως υπέρ όσων πέθαναν στην ξενιτιά, στη θάλασσα, στα όρη, στους γκρεμούς ή και γι’ αυτούς που δεν αξιώθηκαν των διατεταγμένων μνημοσύνων λόγω φτώχειας. Πρόκειται για τα δυο λεγόμενα Ψυχοσάββατα προ της Κυριακής της Απόκρεω και προ της Πεντηκοστής. Το Α΄ καθιερώθηκε το Σάββατο πριν την Κυριακή της Απόκρεω στην ανάμνηση της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού, και επειδή οι κεκοιμημένοι μας ακόμη δεν κρίθηκαν, τους μνημονεύουμε και παρακαλούμε το Θεό με το μνημόσυνο που κάνουμε να τους αναπαύσει. Το δεύτερο καθιερώθηκε, το Σάββατο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής όπου επικαλούμεθα για εμάς τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος, κάνουμε το ίδιο και για τους κεκοιμημένους μας· να αναπαύσει τις ψυχές τους.